Guided walk op het kasteeldomein van Huizingen biedt een inzicht in de ervaring van erfgoedbezoekers

De guided walk startte met een korte introductie over het onderzoek en instructies voor de deelnemers. Vervolgens kregen zij de opdracht om:

1. De rotstuin op eigen tempo te verkennen gedurende ongeveer 60 minuten.

2. Bewust stil te staan bij hun beleving van de plek.

Om de dataverzameling te ondersteunen, kreeg elke deelnemer een notitieblok met een korte vragenlijst. Halverwege de wandeling verzamelden de deelnemers zich bij de top van de rotstuin, de locatie van het toekomstige infopunt. Erfgoedstichting Vlaams-Brabant gaf hier uitleg over de geschiedenis van de plek en de plannen voor renovatie en herbestemming.

Deze aanpak bood bezoekers de kans om de erfgoedsite op een bewuste en persoonlijke manier te ervaren, zonder sturing door vooraf opgelegde interpretaties. Dit stimuleerde de zintuiglijke waarneming en moedigde actieve exploratie aan. Bezoekers konden de ruimtelijke elementen, sfeer en fysieke beleving op hun eigen manier waarnemen. Doordat er geen vast narratief werd opgelegd, ontstond ruimte voor uiteenlopende perspectieven, zowel van frequente bezoekers als van nieuwkomers.

Na de wandeling vond een focusgroepsgesprek plaats in het Kasteel van Huizingen. Onder begeleiding van het team van het Onderzoekscentrum Publieke Impact reflecteerden de deelnemers op hun ervaring. Dit leverde waardevolle inzichten op in:

• Hoe bezoekers de rotstuin en het toekomstige infopunt percipiëren.

• Hoe zij erfgoedbeleving op deze plek omschrijven

• Welke elementen als positief werden ervaren.

• Waar mogelijke verbeterpunten liggen voor de toekomstige beleving.

Bovendien bood deze methode de mogelijkheid om knelpunten en kansen te identificeren, wat beheerders en beleidsmakers helpt bij de verdere ontwikkeling van de site. De combinatie van een guided walk met een focusgroepsgesprek versterkt het onderzoeksproces, doordat spontane indrukken direct kunnen worden besproken en verdiept.

Voor dit onderzoek werden 11 deelnemers geselecteerd met de volgende samenstelling:

• Geslacht: 4 mannen, 7 vrouwen

• Deelnamevorm: 2 koppels, 7 individuele deelnemers

• Leeftijd: 2 deelnemers tussen 18 en 35 jaar, 3 tussen 35 en 55 jaar en 6 ouder dan 55 jaar

Deelnemers volgden de instructies goed op en verkenden het domein in hun eigen tempo, met aandacht voor hun beleving. Sommigen bleven samen of vormden kleine groepjes, terwijl anderen zich afzonderden. Ze kozen verschillende routes door de rotstuin, wat resulteerde in diverse perspectieven op de site. Tijdens de wandeling maakten deelnemers uitgebreid notities over hun indrukken en observaties, die achteraf werden verzameld voor verdere analyse. Daarnaast legden ze foto’s vast van elementen die hen aanspraken, zoals architecturale details, natuurlijke kenmerken of sfeerbeelden. Deze beelden werden gedeeld met het onderzoeksteam.

Erfgoedparticipatie

Uit het gesprek bleek dat negen van de elf deelnemers zichzelf beschouwen als erfgoedbezoeker. Alle deelnemers gaven aan geïnteresseerd te zijn in erfgoed, met een focus op architectuur, archeologie, kunst of een combinatie daarvan. Opvallend was dat veel deelnemers aarzelden bij de vraag of ze erfgoed bezoeken. Dit lijkt deels te komen door onduidelijkheid over de precieze betekenis van de term ‘erfgoed’. Dit bleek uit vragen zoals: "Zijn wandelingen ook erfgoed?"

Wanneer deelnemers werd gevraagd erfgoedlocaties of -ervaringen op te sommen, noemden ze een breed scala aan plekken en activiteiten, waaronder molens, musea, kastelen, ijskelders, historische huizen en tuinen. Ook immateriële erfgoedvormen zoals verhalen, carnaval, volksmuziek, processies en streekgerechten werden genoemd. Doorheen het gesprek merkte minstens één deelnemer op vaker erfgoed te bezoeken dan aanvankelijk gedacht. Dit illustreert hoe de brede definitie van erfgoed en de perceptie van erfgoedbezoek in het dagelijks leven niet altijd even helder zijn.

Fotosorteeroefening
Tijdens de fotosorteeroefening kregen deelnemers een reeks foto’s voorgelegd en werd hen gevraagd een beeld te kiezen dat hun beleving tijdens de wandeling het beste weergaf. Deze methode bracht intuïtieve en persoonlijke ervaringen naar boven, waardoor deelnemers op een visuele en associatieve manier hun indrukken konden verwoorden.
De oefening leverde uiteenlopende inzichten op over hoe deelnemers de rotstuin ervaren hadden en welke elementen voor hen het meest betekenisvol waren. Verschillende thema’s kwamen naar voren, variërend van beleving en toegankelijkheid tot verbeterpunten en suggesties voor toekomstige invulling:

• Individuele vs. groepsbeleving: De rotstuin werd door sommige deelnemers als een plek ervaren die zowel individueel als in groep – bijvoorbeeld met kinderen – bezocht kan worden.
• Ontdekking dichtbij huis: Deelnemers gaven aan dat je niet per se ver hoeft te reizen om een bijzondere plek te ontdekken.
• Behoefte aan duidelijkheid en context: Sommigen merkten op dat het wandeltraject niet altijd even duidelijk was en dat er weinig context werd geboden.
• Speelse verkenning: Een suggestie was om bovenaan de rotstuin verrekijkers te installeren, zodat bezoekers een beter overzicht krijgen en op een speelse manier de omgeving kunnen verkennen. De aanvulling van de onderzoekers dat dit tot de mogelijkheden behoort, werd als positief ervaren.
• Fysieke kenmerken en ruimtelijke beleving: Deelnemers benoemden de gelaagdheid van het landschap en de hobbelige paden als bepalend voor de ervaring. De tuin werd niet alleen als een visuele, maar ook als een fysieke beleving gezien, waarin hoogteverschillen en verborgen hoekjes een rol speelden.
• Persoonlijke herinneringen: Voor sommige deelnemers riep de rotstuin herinneringen op aan hun kindertijd, waarin ze graag in tuinen speelden. Dit sentiment werd versterkt door het visuele aspect van de tuin en de verbondenheid met natuur en groen.
• Veranderende beleving door de jaren heen: Anderen beschreven hoe hun ervaring met de plek in de loop der jaren veranderde, van een kind dat hier speelde tot een ouder die nu met zijn of haar eigen kinderen of partner de site bezoekt. Dit werd omschreven als een
  “cirkel van vroeger en nu”, waarin de betekenis van de plek met elke levensfase evolueert.
• Kunst in de rotstuin: Enkele deelnemers zagen ruimte voor kunst in de tuin, zoals kleine standbeelden of tijdelijke kunstwerken van lokale kunstenaars. Hierbij werd benadrukt dat de kunstwerken zorgvuldig gekozen moeten worden en een natuurlijke link met de omgeving moeten behouden. Landschapskunst of vergankelijke natuurkunst (nature art) werd als een passende optie genoemd.
• De tuin als doolhof: De rotstuin werd omschreven als een soort doolhof met verborgen hoekjes die telkens iets nieuws onthullen. Dit ontdekkingsgevoel werd als een van de sterke punten van de site benoemd. Tegelijk werd benadrukt dat de tuin niet chaotisch of willekeurig aanvoelt, maar juist een gestructureerde schoonheid bezit die de beleving versterkt.

• De mogelijkheid om de rotstuin op eigen tempo en zonder vaste routes te verkennen werd als positief ervaren. Dit bood ruimte voor een intuïtieve beleving van de omgeving, wat in contrast staat met andere erfgoedlocaties waar bezoekers vaak sterk worden geleid.
• Tegelijk werd opgemerkt dat bepaalde elementen, zoals de asfaltweg, de natuurlijke beleving onderbreken. Voor bezoekers met beperkte mobiliteit kan enige geleiding echter noodzakelijk zijn.
• De rotstuin werd omschreven als een rustgevende omgeving, mede dankzij de aanwezigheid van statige bomen en de zichtbare wisseling van de seizoenen. Dit seizoensgebonden karakter werd als een groot pluspunt benoemd, omdat het de tuin telkens een andere uitstraling geeft.
• Sommige deelnemers merkten op dat omgevingsgeluiden, zoals het verkeer van de autosnelweg, storend konden zijn. Tegelijkertijd droegen natuurlijke geluiden, zoals het gekwaak van eenden, juist bij aan een ontspannen sfeer.
• Enkele deelnemers herinnerden zich dat er vroeger goudvissen in de poelen zaten. Ook de verdwenen vlindertuin werd genoemd als een element dat de site een extra dimensie gaf.
• Er ontstond een boeiende discussie over de balans tussen natuurlijke en niet-natuurlijke elementen in de rotstuin. Sommige suggesties, zoals het terugbrengen van de vroegere poelen met goudvissen, werden als minder natuurlijk ervaren en riepen de vraag op in hoeverre ze passen binnen het erfgoedkarakter van de site. Tegelijkertijd wezen anderen erop dat de tuin als geheel een door de mens aangelegd landschap is, waardoor het concept ‘natuurlijk’ hier relatief is. Dit leidde tot de suggestie om in het toekomstige infopunt meer context te bieden over de historiek en evolutie van de rotstuin. Daarbij zou niet alleen informatie moeten komen over de huidige staat van de tuin, maar ook over hoe deze doorheen de tijd veranderd is.

• Geschiedenis en context: Het infopunt zou beknopte, visuele informatie moeten bieden over de aanleg van de tuin, de tijdsgeest en de link met Expo 58 en het kasteel. Ook het vroegere gebruik van de site als schapenweide en motocrosscircuit kan een interessante
  toevoeging zijn.
• Flora en fauna: Naast uitleg over planten en bomen moet er ook aandacht zijn voor de dieren die in en rond de tuin leven. Dit kan worden verrijkt met foto’s en geluidsfragmenten, zoals het geluid van de vroedmeesterpad.
• Multimedia: QR-codes, infoborden en korte filmpjes kunnen bezoekers op een toegankelijke manier informeren. Wel moet de balans tussen technologie en rust bewaard blijven.
• Meertaligheid: De informatie moet meertalig zijn en toegankelijk voor slechtzienden, bijvoorbeeld via braille en audiodescriptie.
• Kindvriendelijke elementen: Interactieve video's met een drukknop, dierengeluiden en informatie op kindvriendelijke hoogte kunnen de site aantrekkelijker maken voor jonge bezoekers. Dit hoeft niet per se via schermen te gebeuren; een alternatief is om de video’s beschikbaar te stellen op persoonlijke smartphones. Wel werd er getwijfeld of dit de natuurlijke rust niet zou verstoren wanneer filmpjes hoorbaar worden afgespeeld. Vrijwel unaniem vonden deelnemers het belangrijk om bezoekers te stimuleren de rust te bewaren.
• Architectuur en uitstraling van de loods: Sommige bezoekers ervaren de loods als te kil en vinden dat het gekozen industriële design contrasteert met de tuin. Aanpassingen zoals beplanting, klimplanten en een meer passende naam kunnen helpen om de ruimte een uitnodigender karakter te geven. Er was enige verwarring over de huidige benaming, maar alle deelnemers vonden een neutrale naam zoals “infopunt” geschikt.

• Bewegwijzering: De routes in de tuin, inclusief de boswegen en kortere wandelpaden, kunnen beter worden aangegeven. Dit helpt bezoekers de verschillende hoeken van de tuin te verkennen. Anderen gaven ook aan dat ontdekking en vrijheid belangrijk is, dus daar moet een balans in gezocht worden.
• Rust en schuilmogelijkheden: Er is behoefte aan schaduw- en schuilplekken tegen hitte, regen en kou, zodat de site onder verschillende weersomstandigheden comfortabeler wordt.
• Interactieve elementen: Er zouden mogelijkheden kunnen zijn om ter plaatse spelletjes te spelen, zoals vaste schaakborden of picknickplaatsen, die bezoekers aanmoedigen om langer te blijven.
• Geluid: Bezoekers willen interactie zonder dat de tuin wordt overspoeld door QR-codes en geluidsfragmenten. Een mogelijke oplossing is om de multimedia voornamelijk binnen het infopunt te concentreren en de tuin zelf als stilteplek te behouden.
• Toegankelijkheid: De infrastructuur voor mindervalide bezoekers kan worden verbeterd, bijvoorbeeld met een rolstoelvriendelijk pad en een aangepaste wc. De aanwezigheid van enige vorm van sanitair werd unaniem als een troef gezien, al hadden deelnemers bedenkingen bij de haalbaarheid ervan.

Het onderzoekscentrum Publieke Impact werkt binnen het Interreg Brabantse Kastelen-project aan de ontwikkeling van een belevingsmodel dat erfgoedeigenaars ondersteunt bij het onderbouwd en doelgericht creëren van nieuwe of aanvullende belevingsvormen op erfgoedlocaties. Dit model is niet alleen bedoeld om erfgoedbeheerders te helpen bij de belevingsontwikkeling en -selectie, maar ook als evaluatie-instrument om na implementatie te peilen bij bezoekers of de beoogde beleving overeenkomt met de realiteit.

De tussentijdse versie van dit model werd ontwikkeld op basis van een grondige studie van de wetenschappelijke literatuur en aangevuld met inzichten uit expertgesprekken. Tijdens het focusgroepsgesprek werd dit voorlopige model voorgelegd aan de deelnemers, die hun feedback gaven over de begrijpbaarheid en mogelijke verbeterpunten aanreikten.

Fysieke Beleving

Deelnemers benadrukten dat fysieke beleving niet alleen betrekking heeft op de inspanning die nodig is om de plek te verkennen, maar ook op de zintuiglijke ervaring. Het voelen van de omgeving, het ruiken van de natuur en het horen van omgevingsgeluiden dragen sterk bij aan de totale beleving.

Vreugde

Vreugde werd vooral gekoppeld aan de verbondenheid met de natuur en de omgeving. Deze verbondenheid wordt sterker ervaren wanneer er weinig bezoekers zijn, wat suggereert dat rust en ruimte belangrijke factoren zijn in de erfgoedbeleving.

Autonomie

De mogelijkheid om zelf te bepalen hoe men zich door de site beweegt, werd als positief ervaren. Bezoekers waarderen de vrijheid om hun eigen route te kiezen en hun ervaring naar wens in te vullen.

Spirituele ervaring

Over de spirituele beleving waren de meningen verdeeld. Sommigen gaven aan dat de natuur voor hen een spirituele dimensie toevoegt, terwijl anderen dit minder herkenden, vooral bij grotere drukte.

Zorgzaamheid
Zorgzaamheid werd geassocieerd met het behoud en onderhoud van de site. Deelnemers merkten op dat het erfgoed goed beschermd wordt, maar dat ook praktische zaken zoals vuilbakken en onderhoud bijdragen aan een gevoel van zorg voor de plek. De overdracht van respect voor de plek naar toekomstige generaties, bijvoorbeeld door grootouders die hun kleinkinderen meenemen, werd als een belangrijk aspect van zorgzaamheid gezien. Sommige deelnemers gaven aan dat "respect" een passender term zou zijn dan "zorgzaamheid".

Privilege
De toegankelijkheid van de site werd besproken in relatie tot privilege. Deelnemers gaven aan dat hoewel de toegangsprijs laag is, er andere drempels kunnen bestaan, zoals bereikbaarheid en bekendheid met erfgoedlocaties. Sommigen vonden het belangrijk om stil te staan bij het besef van privilege in erfgoedbeleving: niet iedereen voelt zich meteen thuis op een erfgoedlocatie, zelfs als de toegang laagdrempelig is. Anderen benadrukten dat België relatief veel gratis of goedkope erfgoedsites heeft, wat erfgoed in vergelijking met andere landen toegankelijker maakt.

Negatieve beleving
Deelnemers identificeerden verschillende factoren die een negatieve impact kunnen hebben op hun beleving, waaronder:
• Drukte: Dit kan de rust en natuurervaring verstoren. Het idee van een "druktebarometer" wordt als interessant gezien om piekmomenten te vermijden.
• Weersomstandigheden: Slecht weer kan een bezoek onaangenaam maken.
• Exclusiviteit of ontoegankelijkheid: Bijvoorbeeld door taalbarrières of een sfeer waarin niet iedereen zich welkom voelt.
• Onbeleefde medewerkers: Of een gebrek aan gastvrijheid kan de beleving negatief beïnvloeden.
• Gebrekkig onderhoud: Slecht leesbare informatieborden of verouderde multimedia, zoals video's, kunnen de ervaring verminderen.
• Teleurstelling: Dit kan optreden wanneer de site niet aan de verwachtingen voldoet.
• Te beperkt aanbod: Wanneer er te weinig te ontdekken of te beleven valt, kan dit de ervaring ook negatief beïnvloeden.

Aanvullende Suggesties
Informatieve aspecten: Sommige deelnemers gaven aan dat de term "informeren" duidelijker is dan "denken en aandacht", vooral wanneer het gaat om de informatieve elementen op de site. Dit zou de communicatie over de educatieve rol van de erfgoedlocatie kunnen verbeteren, aangezien de term "informeren" concreter en directer is.

Persoonlijke groei: Bezoekers ervoeren hun erfgoedbeleving vaak als een kans om iets nieuws te leren, waardoor elke ervaring bijdraagt aan persoonlijke groei. Het idee dat erfgoedbezoek niet alleen een culturele, maar ook een leerervaring is, werd door veel deelnemers gewaardeerd.

Afhankelijkheid van de erfgoedplek

Deelnemers gaven aan dat het belevingsmodel sterk afhankelijk is van de specifieke erfgoedplek waarop het wordt toegepast. Sommige dimensies, zoals de fysieke ervaring of de mogelijkheid om zelf een route te kiezen, kunnen relevanter zijn in een erfgoedtuin, terwijl ze in andere erfgoedcontexten minder van toepassing zijn. Dit suggereert dat het model mogelijk flexibel moet zijn en aangepast moet worden aan de specifieke kenmerken van verschillende erfgoedsites om accurate en betekenisvolle resultaten te verkrijgen.

Generieke vs. plek-specifieke items

Sommige meetitems werden door deelnemers als breed toepasbaar op verschillende soorten erfgoedbeleving gezien, terwijl andere juist specifiek waren voor de erfgoedplek. Dit impliceert dat er mogelijk onderscheid gemaakt moet worden tussen generieke meetitems die op elke erfgoedplek van toepassing zijn, en plek-specifieke items die de unieke kenmerken van de site weerspiegelen. Dit zou een nauwkeurigere evaluatie van de beleving mogelijk maken.

Invloed van context op beleving

Beleving blijkt volgens de deelnemers niet alleen af te hangen van de erfgoedplek, maar ook van de context waarin een bezoek plaatsvindt. Factoren zoals of men alleen of in een groep bezoekt, of men de plek voor de eerste keer bezoekt of al eerder is geweest, beïnvloeden de manier waarop bezoekers hun ervaring interpreteren. Dit impliceert dat het model ook rekening zou moeten houden met herhaalbezoeken en sociale dynamiek, omdat de beleving hiervan sterk kan variëren.

Invloed van bewustzijn door vragen

Enkele deelnemers merkten op dat het feit dat ze wisten dat ze vragen zouden beantwoorden, hun mindset wellicht beïnvloedde. Dit wijst op een effect waarbij bezoekers bewuster reflecteren op hun ervaring dan ze in een natuurlijke setting zouden doen. Het model zou mogelijk moeten onderzoeken hoe dit bewustzijn van evaluatie invloed heeft op de ervaring zelf en hoe het gedrag van bezoekers verandert wanneer ze weten dat ze hun beleving moeten verwoorden.

Zorg vs. bezorgdheid

Het model legt nadruk op bezorgdheid (bijvoorbeeld over behoud en onderhoud van de erfgoedlocatie), maar minder op zorg. Dit zou kunnen wijzen op een onevenwicht in de benadering van erfgoedzorg: naast het benoemen van zorgen over behoud en onderhoud, zou er meer aandacht moeten zijn voor hoe bezoekers zich persoonlijk betrokken voelen bij het erfgoed en hoe zorgzaamheid zich uit in respect, betrokkenheid of zelfs engagement voor de site. Er zou kunnen worden nagedacht over het integreren van aspecten van zorgzaamheid die verder gaan dan enkel de fysieke staat van het erfgoed.