Veenchallenge: ken jij alle veensoorten?

Op dit moment zijn we in het veengebied bij de Zwarte Beek in Belgisch-Limburg. Dit is een van de grootste veengebieden in Vlaanderen. Er zijn hier nog heel wat veensoorten aanwezig, die elders al verdwenen zijn. Denk bijvoorbeeld aan spinnen, sprinkhanen en zweefvliegen. Er is hier ook heel veel potentie om het veen en haar biodiversiteit te kunnen herstellen, want ook hier is de biodiversiteit onder invloed van de mens achteruit gegaan.

We doen hier ook veel onderzoek. Zo hebben we hier een stukje grond afgezet om verschillende manieren te bestuderen om het veen te maaien. En we hebben hier meerdere insectenvallen staan om erachter te komen welke insecten hier wel of niet rondlopen. Deze kennis is erg belangrijk om de typische veenbiodiversiteit te kunnen herstellen.

Nieuwe planten groeien hier bovenop en ondergaan hetzelfde, waardoor er een steeds nutriëntarmere omgeving ontstaat. Op deze nutriëntarme grond groeit dan weer veenmos. Het veenmos absorbeert een heleboel water en trekt dat water mee omhoog wanneer het groeit. Uiteindelijk sterven de onderste stukken van het mos ook, waardoor de laag organisch materiaal nog dikker wordt. Zo vormt er zich een steeds dikkere laag van planten die niet afbreken. Na duizend jaar krijg je uiteindelijk een pakket van op z’n diepst wel 6 meter vol met nutriënten en koolstof waar niemand bij kan! De meeste planten willen veel nutriënten en zuurstof aan de wortels, maar een aantal planten hebben zich aangepast aan deze unieke en extreme omstandigheden. Een voorbeeld van een plant die zich heeft aangepast is zonnedauw. Deze plant vangt insecten om nutriënten tot zich te krijgen. Andere planten werken dan weer samen met schimmels. Zo krijg je uiteindelijk een typisch veensysteem met typische veenplanten. De natte en nutriëntarme bodem samen met planten en dieren die daarop aangepast zijn, dat vormt samen het veen.

Met de huidige problemen met klimaatverandering is dat natuurlijk enorm nuttig. Op zo’n gebied als dit, bij de Zwarte Beek, zit er ongeveer net zoveel CO₂ in de grond als een half miljoen auto’s in een jaar uitstoten. Dat mag dus zeker niet in de atmosfeer terechtkomen. Dat is nog een reden om het veen te bewaren. En daar houdt Admire zich dus mee bezig.

Een tweede doel van Admire is om kennis te vergaren en te delen. Om het veen te herstellen en de veensoorten te beschermen, moet je goed weten wat je doet. Daarmee houd ik me bezig.

Ik doe onderzoek en stel advies op om de typische veenbiodiversiteit te behouden en herstellen. Wat ik zelf heel leuk vind aan veen, maar dat het wel uitdagend maakt, is dat het een heel complex ecosysteem is.

Een voorbeeld: ik onderzoek voornamelijk ‘ongewervelden’ (insecten en spinnen) in het veen. Dit zijn hele unieke diersoorten, typische veensoorten, die aan dit systeem gebonden zijn. Om dat te doen moet ik het gehele ecosysteem van het veen bekijken. Ik moet de hydrologie van het veen begrijpen, net als de vegetatie, en naar beheer kijken. Alles staat hier met elkaar in verbinding en dat is heel kwetsbaar. Het water moet bijvoorbeeld van goede kwaliteit zijn en mag niet te veel nutriënten bevatten. Daarnaast moeten ook de waterstanden hoog genoeg en stabiel zijn. Het is dus heel complex. Als je de veensoorten wil beschermen, dan moet je het hele ecosysteem heel goed begrijpen en dat probeer ik te doen.

Dit systeem heeft zichzelf duizenden jaren onderhouden. Toen is de mens gaan ingrijpen.

Als eerste werd het veen als brandstof gebruikt. Het opgraven, drogen en afbranden van veen is in Nederland, maar ook in Vlaanderen, een heel belangrijke industrie geweest.

Een tweede zaak is dat het veen dus al die nutriënten bevat. Vóór de uitvinding van kunstmest, speelde het veen een belangrijke rol in de landbouw. Lang geleden heeft iemand het idee gehad om het veen te draineren zodat de nutriënten vrijkwamen. Op die grond kon je dan gaan hooien en dat hooi gaf je aan de koeien waardoor de mest van die koeien opeens heel nutriëntrijk werd. Deze mest kun je dan weer gebruiken voor de landbouw. Zo werden, als het ware, de nutriënten van het veen getransporteerd naar de landbouwvelden. Dit gebeurde in grote mate en het veen is er behoorlijk beschadigd van geraakt. Je kunt zien dat er hier op het veen veel verschillende planten groeien die niet per se typische veensoorten zijn. Dat is het gevolg van deze praktijk.

Een laatste reden dat het veen zo verminderd is, is dat het vaak als nutteloze grond gezien werd. Op zo’n moeras kan je geen eten verbouwen, je zakt er in weg. Mensen waren dus vaak ook blij dat het veen verdween. Pas later zijn we erachter gekomen dat het veen ons veel ecosysteemdiensten verleent zoals het opslaan van water en het huizen van een hele unieke biodiversiteit die we liever niet kwijt zouden zijn. Bovendien slaat het veen ook veel koolstof op, zoals eerder uitgelegd. We moeten dus zeker zien dat we het niet de lucht in laten gaan door dit ook te gaan ontginnen.

De ontginning en het omvormen tot hooilanden hebben lang geduurd en hebben het veen flink beschadigd. Het is daarom nu nodig dat we ons actief in gaan zetten om het veen te behouden en te herstellen. Anders is het straks weg.

Ja. Het hele ecosysteem moet dus kloppen. Veen moet water hebben en het moet hoog staan. Het mag dus niet zomaar zakken. Maar het veen mag ook niet overstromen. Het moet dus precies goed staan. Verder mag het water niet te nutriëntrijk zijn.

Verder moet je, om het veen te beschermen, de grond eromheen ook goed in de gaten houden. Wanneer er bijvoorbeeld aan intensive landbouw gedaan wordt in het gebied waar het grondwater in de bodem dringt, is het water dat in het natuurgebied terecht komt vaak te nutriëntrijk. Je kan dus geen veen herstellen of behouden los van de omgeving. Dit maakt het soms lastig om een goede balans te vinden, zeker in het dicht bevolkte Vlaanderen en Nederland. Hier bij de Zwarte Beek valt dat gelukkig wel mee omdat hier langs de hele vallei aan natuurbescherming gedaan wordt. Ook het militair domein dat hier ligt, biedt een zekere bescherming. We hebben hier een kans om de hele vallei in de natuur te krijgen. Op andere plekken is dat lastiger.

Dit zijn een paar voorbeelden van de uitdagingen waar we voor staan. Het veen is heel gevoelig en lijkt daarom heel veeleisend, maar vroeger was dit wel de standaard. Duizenden jaren lang is de balans in de natuur in Vlaanderen en Nederland precies goed geweest voor het veen. Je zou dus zeggen dat het ook weer terug zou moeten kunnen komen.

We zijn ook al aan het nadenken over wat we gaan doen wanneer het systeem weer werkt. Er is veel biodiversiteit gebonden aan laagveen, zoals de veenpiraatspin. In veel veengebieden is de soort verdwenen. Wanneer we door herstelmaatregelen het gebied weer geschikt maken voor deze soorten, geraakt die daar vaak niet terug. Sommige soorten kunnen vliegen, maar je kan je inbeelden dat het een spin niet lukt om de tientallen kilometers tussen de natuurgebieden te af te leggen. Dus dan komt de vraag, brengen we die spin zelf van ergens anders over? Dit is een van de vragen die me bezig houden.

Om dit goed te doen, willen wij goed in kaart gaan brengen welke insecten er allemaal al aanwezig zijn in onze veengebieden. Daar gebruiken we de hulp van natuur-liefhebbende burgers bij. Vandaar dat we de Veenchallenge hebben uitgezet.

De veenchallenge is een wedstrijd om burgers te vragen mee te helpen met het in kaart brengen van de typische veensoorten.

Op dit moment kijken we naar de biodiversiteit van het veen. Er zijn verschillende mogelijkheden om dat te doen. Ik ben iemand die dat professioneel doet, maar via Citizen Science schakel je de hulp in van de brede bevolking om data te verzamelen. Dit doen we via websites zoals waarnemingen.be of waarnemening.nl. Hier kan je als bezoeker zelf invoeren welke beestjes je waar gezien hebt. Tegenwoordig kan AI in de app je ook vertellen wat voor diertje je hebt gefotografeerd. De websites zijn echt heel populair. Op Waarnemingen.be zijn er al 75 miljoen waarnemingen ingegeven, op waarneming.nl al 125 miljoen. Dat zijn samen dus al 200 miljoen observaties!

Af en toe dagen we mensen uit om waarnemingen te doen. Zo ook bij de Veenchallenge. Wij dagen mensen uit om zoveel mogelijk typische veensoorten waar te nemen. Dat is een lijst van wel 450 soorten! Als je die waarneemt op de app of via de website, dan doe je mee aan de Veenchallenge. Dit levert enorm veel data op en daar zijn we erg mee geholpen. Ik kan als professional niet langs elk veen rijden om daar veensoorten te gaan tellen. Dus de grote hoeveelheid mensen die dat doet is enorm waardevol. We hebben momenteel al 107.000 waarnemingen!

Bovendien gaan mensen zo sneller de natuur in, op zoek naar allerlei zaken. Dat is heel waardevol. Zo krijgen mensen een beetje waardering voor het veen.

Meedoen is heel makkelijk. Download de obsidentify app op je smartphone en fotografeer zoveel mogelijk dieren en planten in onze veengebieden. Alle soorten die je via de app ingeeft komen automatisch ook op waarnemingen.be of waarneming.nl. Zo kunnen wij je waarnemingen ook gebruiken voor ons onderzoek.

Wanneer je dit doet, ga ook eens op zoek naar de kleinere beestjes. We zien dat er veel observaties gedaan worden van de grote, populaire dieren, zoals de watersnip. Dit is heel waardevol, maar we zien ook graag insecten als de veenpiraten of zweefvliegen. Ze zijn interessanter dan je denkt en cruciaal voor onze ecosystemen!

Zorg wel dat je op de paden blijft om het veen zo min mogelijk te verstoren. Of geef je op voor een gegidste wandeling door het veen. Via deze bijzondere wandelingen kom je echt in contact met het veen. Meer info kan je vinden op onze veenpagina.

Veen is dus een bijzonder en kwetsbaar onderdeel van de natuur. Het huist unieke insecten en planten die gebonden zijn aan dit veen en houdt CO₂ vast. Dit maakt dat het cruciaal is om het veen te herstellen en te beschermen. Om dat goed te kunnen doen is nog veel onderzoek nodig. Nieuwsgierig geworden? Klik hier en lees meer over het veen en de Veenchallenge.