Themadag Kwelschermen voor veenherstel

Tijdens deze Themadag duiken we in de theorie, delen praktijkervaringen en gaan op terreinbezoek naar de Breukberg.
De volgende kernonderwerpen komen aan bod, met bijdragen van experts van Universiteit Antwerpen, Natuurpunt, Natuurmonumenten en Natuurpunt Studie.

• De impact van verdroging op veengebieden en de rol van grondwater: Wat zijn de uitdagingen?

• Principe en praktijk van kwelschermen: Hoe werken ze, welke materialen en technieken worden gebruikt, en wat zijn de overwegingen bij ontwerp en plaatsing?

• Casestudies en ervaringen: concrete voorbeelden van de inzet van kwelschermen in projecten van Natuurpunt en Natuurmonumenten, waaronder de Breukberg.

• Ecologische effecten en monitoring: Welke resultaten zien we in de natuur en hoe volgen we de effectiviteit van de maatregelen?

• Toekomstperspectieven en innovaties: Nieuwe ontwikkelingen en de potentie van kwelschermen voor grootschalig natuurherstel.

09:00 Ontvangst met koffie/thee
09:45 Welkom en introductie
09:50 Presentaties

Prof. Jan Staes - Universiteit Antwerpen
Prof. Jan Staes is verbonden aan de Universiteit Antwerpen – onderzoeksgroep ECOSPHERE en aan het Instituut voor Duurzame Ontwikkeling. Hij specialiseerde zich in ecosysteemdiensten, ecosysteem gebaseerde klimaatadaptatie en hydrologisch herstel.

• Het landschap gelezen door water: de rol van watersysteemkaarten
  Om natuurherstel en hydrologisch herstel doeltreffend aan te pakken, is het cruciaal om maatregelen zo te plannen dat ze in harmonie zijn met het natuurlijk watersysteem. Dat vergt inzicht in hoe water zich gedraagt binnen het landschap — en net dat ontbreekt vaak. Waterstromen op landschapsniveau zijn complex, en een referentiebeeld van het oorspronkelijke, natuurlijke systeem ontbreekt. Daarom ontwikkelden we watersysteemkaarten, gebaseerd op slimme algoritmes die de topografie analyseren op verschillende ruimtelijke schalen. Zo brengen we het samenspel van waterstromen binnen een landschap in kaart, met als doel om water opnieuw een natuurlijke plaats te geven in het gebied. Op perceelsniveau tonen de kaarten waar water zich verzamelt bij hevige neerslag — in grachten, poelen en natuurlijke laagtes. Op landschapsniveau geven ze aan waar infiltratie mogelijk is, en waar tijdelijk natte zones ontstaan na langere natte perioden. Deze zones worden vandaag vaak kunstmatig drooggelegd, terwijl ze net een cruciale rol spelen in natuurlijke berging en vertraging van waterafvoer — processen die essentieel zijn voor het herstel van natte natuur. Op grotere schaal brengen we in beeld waar zich (ooit) permanent natte kwelzones bevonden, gebieden met een hoog potentieel om opnieuw als spons te functioneren binnen het hydrologisch systeem. Deze inzichten zijn van groot belang om oude hydrologische structuren te herkennen én te herstellen. Alle deze lagen zijn samengebracht in één gebiedsdekkende kaart met een intuïtieve legende, die een systeemperspectief op het landschap biedt. Zo ondersteunen de watersysteemkaarten het gericht kiezen en plannen van ingrepen die niet alleen waterbeheer verbeteren, maar ook de natuurlijke dynamiek van natte ecosystemen helpen herstellen.

• ​In welke geohydrologische situaties kan een kwelscherm een oplossing zijn en wat zijn mogelijke methoden
  Wanneer werkt een kwel scherm wel en wanneer niet en wat zijn ervaringen met verschillende type schermen in verschillende veengebieden
  
  
  

Corine Geujen - Natuurmonumenten
Hydroloog

• Kwelscherm in Breukberg (NL)
  Hier wordt ingezoomd op de Breukberg; welke keuzes zijn hier gemaakt, welke technische en organisatorische aspecten kwamen hierbij kijken en voor welke oplossingen is gekozen.
  

Pieter Vanormelingen - Natuurpunt Studie
Dr. Pieter Vanormelingen is celhoofd Data & Onderzoek bij Natuurpunt Studie en bezig met de analyse van citizen science biodiversiteitsgegevens uit waarnemingen.be en projecten over de effecten van natuurherstel op de biodiversiteit. Binnen het ADMIRE project, waarop Seppe Strybos (verontschuldigd) werkt, wordt gefocust op ongewervelden in laagvenen.

• Biodiversiteitsmonitoring in Breukberg (NL): wat vertellen de spinnen en insecten over het gebied?
  Spinnen en loopkevers zijn zeer gevoelige indicatoren voor specifieke milieucondities. Bodemvallen vormen een gestandaardiseerde manier om deze groepen op te volgen. De voorbije jaren hebben we op basis van een uitgebreide dataset van bodemvallocaties in riviervalleien de typische gemeenschappen en indicatorsoorten voor laagveen bepaald, en de afhankelijkheid van soorten van de grondwaterstand gemodelleerd. Dit vormt een goede basis om de toestand van laagvenen en het succes van veenherstel te kunnen opvolgen. Op de Breukberg werd in 2024 een bodemval geplaatst in het midden van de helling met als doel de ongewerveldengemeenschap te bepalen voor het aanbrengen van het kwelscherm. Ook sprinkhanen werden geteld en een vegetatie-opname gedaan. Vooral de spinnengemeenschap bleek erg informatief. De soortensamenstelling van de spinnen is indicatief voor oligotrofe condities en blijkt op de vochtgradiënt tussen die van natte en droge heide in te vallen. Geen enkele typische indicatorsoort voor laagveen werd aangetroffen, en de drie meest getelde soorten komen niet of nauwelijks voor in de permanent natte omstandigheden typisch voor venen. In de nabije toekomst zullen we de respons van deze ongewervelden op het aanbrengen van het kwelscherm opvolgen. Indien deze herstelmaatregel effectief is in het vernatten van de Breukberg verwachten we een afname van de soorten die gelden als verdrogingsindicator, en het opduiken van indicatorsoorten van (oligotrofe) venen.
  

Marc Vogels - Natuurpunt Noorderkempen
Marc Vogels heeft zich als vrijwilliger bij Natuurpunt toegelegd op de waterhuishouding van de Kalmthoutse Heide. Voor zijn pensioen werkte hij 30 jaar op de bouwafdeling van BASF, het grootste chemische bedrijf van België. De ervaring die hij toen opdeed om de vijand te verslaan, komt nu goed van pas bij het uitvoeren van werken om water langer vast te houden.

Jonas Dillen - Natuurpunt Beheer
Jonas Dillen is hydrologisch medewerker bij Natuurpunt en werkte in 2019 mee aan de uitrol van het peilbuizennetwerk in de Nol. Sindsdien is hij nauw betrokken bij het hydrologisch herstel van het gebied, en de opvolging en verwerking van de grondwatergegevens.

• Kwelscherm in De Nol (Kalmthoutse Heide, BE)
  De Nol is een voormalig hoogveengebied dat decennia geleden werd ontgonnen. Voorbije jaren werden verschillende ingrepen gedaan om de hydrologie te herstellen en de veenvegetatie te reanimeren. Het betrof naast het dempen, verontdiepen en compartimenteren van grachten, ook het plaatsen van stuwtjes en het aanbrengen van een waterdicht scherm: een 1000 m lange HDPE-folie tot 5 m diep.
  Marc vertelt over de voorgeschiedenis, studie, voorbereiding en uitvoering van de herstelwerken waaronder de plaatsing van het kwelscherm. Jonas geeft vervolgens een inkijk in de resultaten van de grondwatermonitoring tot op heden, met zowel duidelijke successen als nog openstaande vragen. De effecten van de uitgevoerde herstelwerken zijn bijzonder boeiend. Soms helemaal in lijn met de verwachtingen, andere keren weer niet.
  
  

13:00 Lunch

14:00 Terreinexcursie Breukberg

16:00 Afsluitend drankje

17:00 Einde

Een interessant onderdeel: we gaan samen naar de Breukberg. Daar start Natuurmonumenten, mede dankzij steun van Interreg Vlaanderen-Nederland, met de aanleg van een kwelscherm (550 meter lang en 7 meter diep). Dit ondergrondse scherm zal het veengebied dat sterk onder invloed staat van de nabije verstedelijking, opnieuw vernatten en de bedreigde soorten een kans geven.

Deze dag is interessant voor beheerders van natuurterreinen, ecologen, hydrologen, beleidsmakers en adviseurs water & natuur, medewerkers van waterschappen en provincies.

🔗 Schrijf je nu in via het registratieformulier! Deelname is gratis.