Een stap dichter bij Europese doelstellingen dankzij innovatieve wetlands

De Ringbeek voldoet niet aan de doelstellingen van de Kaderrichtlijn Water en kampt met vervuilingspieken. Hoge concentraties meststoffen zoals stikstof en fosfor zorgen voor overmatige algenbloei en troebel water tijdens warmere periodes. Bovendien verstoren ze het evenwicht in het ecosysteem waardoor vissen en waterplanten verdwijnen terwijl de zuurstofhuishouding gecontroleerd wordt door de abundante snelggroeiende algen.

Vooral na lange droogteperiodes gevolgd door intense regenbuien (die vaker voorkomen door klimaatverandering), zorgen overstortwerking en afstroming van diffuse lozingen voor verhoogde nutriëntenconcentraties, wat leidt dan weer tot zuurstofdalingen in de waterloop. Het treatment wetland bestaat uit twee delen: de helfotyenfilter die zwevende stoffen en stikstof verwijdert, en de ijzerzandfilter die fosfor adsorbeert.

Een treatment wetland biedt vele voordelen: het is goedkoper dan vele grijze oplossingen, zo goed als energieneutraal, stimuleert biodiversiteit, bergt water, biedt een meerwaarde naar waterbeleving en is volledig landschappelijk ingepast. Daarnaast zetten de rietplanten via fotosynthese CO₂ uit de lucht om in biomassa. Dit specifieke treatment wetland focust op het stimuleren van het zelfzuiverende vermogen van de beek.
Je zou dit wetland als een pure end-of-pipe maatregel kunnen zien, maar niets is minder waar. Zelfs wanneer de collectieve en individuele waterzuivering (rioleringen + IBA’s) in de toekomst volledig uitgebouwd zijn, is de installatie nog steeds relevant om de diffuse verontreiniging aan te pakken. We zetten hier dus in op twee sporen: brongerichte maatregelen en het treatment wetland als effectmaatregel.

Op de Hertsbergebeek en Ringbeek werden 14 vistrappen aangelegd. Deze zorgen ervoor dat de vissen terug stroomopwaarts kunnen migreren doordat een vismigratieknelpunt werd weggewerkt. Ze zorgen ook dat de minimale waterpeilen stijgen en de helofyten- en ijzerzandfilter steeds gravitair kunnen werken. Naast de vistrappen werd een winterbed aangelegd zodat de overstromingsfrequentie van de aangelande percelen en de maximale waterpeilen niet stijgen.

Een netwerk van sensoren ondersteunt de installatie. Die sensoren meten continu parameters zoals nitraat, zuurstof en geleidbaarheid. Binnenkort komt daar ook nog een fosfaat- en ammoniumsensor bij. Op basis van die data worden enkele wiskundige modellen gebouwd en uitgetest, die we zullen toetsen aan het systeem in werking. Dat zal ons helpen om de verschillende processen in de helofytenfilter beter te begrijpen en om de sturing van het systeem te optimaliseren. Die optimalisatie verhoogt het zuiverende vermogen van de helfoytenfilter zonder de oppervlakte ervan te vergroten. Kortom: meer efficiëntie op een kleiner oppervlak!

Een concreet voorbeeld van die slimme sturing: het moment van oppervlaktewaterinname in de helofytenfilter zal bepaald worden door de combinatie van sensoren en een AI en/of procesgestuurd model. De bedoeling is dat het systeem (i) kan voorspellen wanneer er een ‘vuile prop’ oppervlaktewater aankomt, (ii) dat water inneemt in de filter en (iii) daarna terug loslaat stroomafwaarts. Daardoor focussen we op de inname van de hoogste vuilvracht en kunnen we de verblijftijd optimaliseren, wat essentieel is bij helofytenfilters.

Het project is het resultaat van intensieve samenwerking. Binnen VMM zorgt de Dienst Digitale Monitoring voor het installeren en het onderhoud van de sensoren en de Dienst Monsterneming en Inventarisatie Waterkwaliteit doet extra staalnames. Universiteit Gent gaat vervolgens met alle data aan de slag, werkt mee aan de modellering, en verricht onderzoek naar de effectiviteit van de filter. De eerste resultaten waren door de droge zomer eerder beperkt maar gaven toch al waardevolle inzichten. Zo merkten we duidelijke zuurstofloze omstandigheden op na een regenbui (first flush effect). De parameter stikstof toonde een dynamisch verloop​ tijdens die flush in tegenstelling tot de parameter fosfor die stabiel bleef. Hoe groter de vervuiling, hoe meer organische stikstof (kjN) er werd aangetroffen. Sommige metalen (zoals kobalt, mangaan, titanium en ijzer) vertoonden ook een piekpatroon. De Kern Beheer en Investeringen zal die verworven inzichten gebruiken om de efficiëntie van de filter te optimaliseren door te sturen op waterkwaliteit en waterkwantiteit.

De helofyten- en ijzerzandfilter is een voorbeeldproject dat kan worden uitgerold in andere Vlaamse regio’s. Het draagt bij aan de doelstellingen van de Kaderrichtlijn Water en versterkt ecosysteemdiensten zoals waterzuivering, waterberging en biodiversiteit. De leerlessen worden gebundeld in een praktijkgids en ook na afloop van het project zal VMM blijven monitoren om de werking van het systeem te verbeteren. In de loop van 2026 wordt het project ook aan het brede publiek voorgesteld met een terreinbezoek.

Meer info over Aquatuur en de projectresultaten vind je hier.