Overgangsgebieden: een oplossing voor natte natuur en landbouw?

Wetlands en veengebieden spelen een onmisbare rol in het Vlaamse en Nederlandse landschap en waterhuishouding. Ze fungeren als klimaatbuffer tegen zowel droogte als overstromingen en zijn essentieel in de strijd tegen klimaatverandering door hun vermogen om grote hoeveelheden CO₂ in de bodem op te slaan. Bovendien herbergen ze een unieke biodiversiteit, die nauw verbonden is met de instandhoudingsdoelen zoals vastgesteld in de besluiten van de Vlaamse Regering van 23 april 2014.

Toch staan deze waardevolle ecosystemen onder grote druk. In de afgelopen 60 tot 70 jaar is Vlaanderen maar liefst 75% van zijn wetlands verloren door structurele verdroging, versnippering, vermesting en verontreiniging. Daarbovenop versterkt klimaatverandering de problematiek met meer en intensievere droogtes en overstromingen.

Om de degradatie van wetlands beter te begrijpen, is een bredere kijk nodig op de oorzaken van zowel waterschaarste als wateroverlast in Vlaanderen. Dit vraagt om een terugblik op het naoorlogse waterbeleid. De focus lag toen op een versnelde afvoer van water om ruimte te creëren voor landbouw en stedelijke ontwikkeling. Rivieren werden rechtgetrokken, verdiept en verstuwd, dijken en drainage maakten natte valleien geschikt voor akkerbouw, bodems werden verhard…

Hoewel deze ingrepen bedoeld waren om overstromingen te beheersen, economische ontwikkeling en voedselproductie te ondersteunen, brachten ze op lange termijn nadelen met zich mee. Water wordt te snel afgevoerd, waardoor minder infiltratie plaatsvindt en het grondwaterpeil onvoldoende wordt aangevuld. Het zorgt ook voor dat in droge periodes de minimale ecologische debieten niet altijd gehaald worden. Daarnaast vergroot de versnelde afvoer ook het risico op overstromingen bij extreme weerpatronen die door klimaatverandering vaker voorkomen.

Vlaanderen is een van de dichtstbevolkte regio’s in Europa en sterk afhankelijk van grondwater als waterbron. Ondanks de kwetsbaarheid ervan is het grondwaterpeil van wezenlijk belang voor natuur, landbouw, industrie en huishoudelijk gebruik. Hydrologisch herstel is dus dringend nodig, zowel vanuit waterbeheer als natuurontwikkeling en -behoud.

Oplossingen voor deze problemen vereisen een geïntegreerde aanpak die verder gaat dan enkel kernnatuurgebieden. Tijdens een recente workshop werden oorzaken en mogelijke oplossingen voor verschillende cases besproken vanuit een landschapsvisie.

In Vlaanderen gebeurde de afbakening van (natte) natuurreservaten zelden op basis van hydrologische kenmerken, maar werd die grotendeels bepaald door aanwezige natuurwaarden, perceelsgrenzen en ruimtelijke bestemmingen. Dit heeft ertoe geleid dat vele wetlands, waarbij ook beschermde, hun hydrologische integriteit verliezen, uitdrogen en verder degraderen. Wanneer voor natuur- en/of hydrologisch herstel deze gebieden opnieuw vernat worden, blijft de vernatting echter niet beperkt tot enkel het gebied. Deze vernatting, maar ook drainage, kunnen ver uitdijende effecten hebben. Een bijkomend probleem is dat (landbouw)percelen vaak loodrecht ingetekend zijn op valleigebieden. Waar hun perceel dus van nature een gradiënt zou hebben van nat naar droog, worden deze vaak intensief gedraineerd om zo toch een grondwaterpeil te hebben dat het toelaat klassieke teelten te verbouwen op deze gronden. Na vernatting of het stoppen van drainage zal de opbrengst dan sterk worden beperkt. Het is dus van belang na te denken waar we wel en niet ingrijpen in het landschapssysteem en hoe we het systeem organiseren.

De term overgangsgebied wordt hier geïntroduceerd, als een omliggende zone die impact heeft en zelf ook ondervindt van een nabijgelegen natuurreservaat. Het gevolg is dat bij het herstel van de hydrologische integriteit van het reservaat, er een heel directe wisselwerking is met het overgangsgebied.

Door deze gebieden aan te duiden, kunnen kansen gecreëerd worden voor natuur, landbouw en landschap:

• Duurzame landbouwpraktijken, door ruimte te geven aan aangepaste teelten die beter afgestemd zijn op het natuurlijke grondwaterpeil, idealiter in een nieuwe perceelstructuur die rekening houdt met de hydrologie.

• Een bufferfunctie tegen de impact van omliggende intensieve landbouw

• Natuurlijke koolstofopslag, wat helpt om broeikasgassen te reduceren en een rol speelt in klimaatmitigatie.

• Extra ruimte voor waterberging, waardoor het gebied bijdraagt aan waterretentie en mogelijk dienst kan doen als overstromingsgebied.

Zeldzame natuurkernen zijn niet (altijd) geschikt als hydrologische buffergebieden, waardoor dit soms beter buiten het kerngebied zou gebeuren.

De introductie van de term overgangsgebied roept ook meteen veel vragen op. Moeten deze gebieden dan aangeduid worden? Waarom wel of waarom niet? Zoniet, wat moet er dan wel gebeuren? Zoja, hoe kan de aanduiding gebeuren? Wat is het statuut, op ruimtelijk vlak, op juridisch vlak? Wie moet er allemaal bij betrokken worden? Welke impact heeft dit op verschillende vormen van eigenaars en gebruikers op korte en langere termijn? Gaan er beperkingen komen op het gebruik van deze gronden? Is dat nodig? Voor wie? Hoe ziet het economisch verdienmodel er dan uit? Hoe kan ervoor gezorgd worden dat de focus op de kern van de zaak blijft en dat er niet afgedwaald wordt? Welke processen zijn belangrijk? Waar staan we met dit maatschappelijke debat?

Veel vragen die leiden tot nog meer vragen en die niet allemaal in één keer beantwoord kunnen worden en al helemaal niet door één persoon kunnen beantwoord worden. Om meer inzicht te verkrijgen in dit debat werd in kader van het Interreg ADMIRE project een workshop georganiseerd over overgangsgebieden. Deze vond plaats op 5 november 2024 op de stadscampus van de Universiteit Antwerpen. Het verslag van deze workshop is ook beschikbaar en hier te vinden.

Tijdens deze dag werden er toelichtingen gegeven door meerdere experts. We startten de dag met de introductie van 2 cases: De Zegge in België en Het Bargerveen en de Duitse Veenrestanten in Nederland. Prof. Jan Staes van Universiteit Antwerpen wijdde uit over het belang van de aanduiding van overgangsgebieden. Prof. Hendrik Schoukens van Universiteit Gent lichtte het huidige juridische kader toe rond deze gebieden. Vervolgens werden verschillende vormen van natuurinclusieve landbouw voorgesteld: paludicultuur door Gert-Jan Van Duinen van Stichting Bargerveen (Nl), het inzetten van een beheerovereenkomst voor natte natuur door Jordi Troonbeeckx van de Vlaamse Landmaatschappij en Marente Lokin van het HAS green academy (Hogere Agrarische School) vertelde ons meer over Agroforestry en voedselbossen. Tot slot gaf Bram Van Nevel van het Agentschap Landbouw en Visserij zijn kijk op klimaatadaptieve landbouw en de intrinsieke motivatie van de landbouwer

Daarnaast is veel van wat hier beschouwd wordt als overgangsgebieden, grond die momenteel in agrarisch gebruik is. Dit debat leidt meteen tot de vraag hoe het zit met het gebruik van deze gronden. Natuurinclusieve landbouw is dan een term die hier mooi klinkt, namelijk landbouw die rekening houdt met de draagkracht van het systeem. Tijdens de workshop werden hier enkele voorbeelden van voorgesteld, namelijk: natte landbouw, paludicultuur, agroforestry en voedselbossen en het sluiten van beheerovereenkomsten. Hier komen terug meerdere vragen naar boven: hoe verhoudt natuurinclusieve landbouw zich tot de klassieke landbouw? Bovendien vereist de overstap naar natuurinclusieve landbouw substantiële investeringen en lange overgangstermijnen, wat zonder financiële prikkels en basisgaranties moeilijk realiseerbaar is. Algemeen heerst er een spanningsveld tussen economische drijfveren van landbouwers, of beter gezegd hun levensonderhoud, en de doelstellingen voor biodiversiteit. Het veranderende klimaat treft ons allemaal. Landbouwers zijn doorgaans bereid mee te werken aan klimaatadaptatie, maar vrezen financiële risico’s en complexe (en soms ook tegenstrijdige) regelgeving.

Het blijft essentieel om te werken aan kennisdeling, waardering en samenwerking tussen landbouw, natuurbeheer en overheden om intrinsieke motivatie te stimuleren. En dan hebben we het niet eens gehad over overgangsgebieden die gelegen zijn in gebieden die niet landbouw of natuur zijn. Wat met woongebieden of industrie die gelegen zijn in deze cruciale gebieden?

De workshop bevestigde de dringende behoefte aan heldere kaders, juridische duidelijkheid en economische stimulansen om een succesvolle integratie van natuur en landbouw te realiseren. Hieronder zijn de belangrijkste bevindingen van de dag omschreven.

Het herstel van natte natuur is alleszins een noodzaak die steeds meer duidelijk wordt in het dagelijks nieuws. Steeds extremere klimaatomstandigheden duwen ons met de neus op de feiten: de bodem en het landschap moeten opnieuw weerbaarder worden. Tijdens lange periodes van regenval moet het landschap het water als een spons te kunnen opslaan, terwijl het bij langdurige droogteperiodes net het water langzaam moet kunnen afgeven.

Om dit te kunnen doen, is het nodig dat er overgangsgebieden worden afgebakend. Die zijn cruciaal voor het hydrologisch herstel van natte natuur en om deze sponsfunctie te kunnen laten werken. De afbakening moet in eerste instantie ecologisch en hydrologisch onderbouwd zijn, maar uiteindelijk ook juridisch. Zonder juridische afbakening blijft er onduidelijkheid in deze gebieden. De huidige regelgeving heeft enkele hefbomen om overgangsgebieden te kunnen afbakenen, maar kent nog teveel leemtes om deze echt te implementeren. De aanduiding van Natura 2000 gebieden en de kaderrichtlijn Water zijn al een belangrijke stap in de juiste richting. Maar er ontbreken nog concrete instrumenten om overgangsgebieden juridisch te verankeren.

De Keyzer, M. (2023). Tot de bodem | De toekomst van landbouw in Vlaanderen. Universitaire Pers Leuven.

Decleer, K., Wouters, J., Jacobs, S., Staes, J., Spanhove, T., Meire, P., & Van Diggelen, R. (2016). Mapping wetland loss and restoration potential in Flanders (Belgium): An ecosystem service perspective. Ecology and Society, 21(4), art46. https://doi.org/10.5751/ES-089...

Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek. (2023). Natuurrapport 2023: Staat en trend van de natuur in Vlaanderen. INBO. https://purews.inbo.be/ws/port...

McInnes, R. J., Simpson, M., Lopez, B., Hawkins, R., & Shore, R. (2017). Wetland Ecosystem Services and the Ramsar Convention: An Assessment of Needs. Wetlands, 37(1), 123-134. https://doi.org/10.1007/s13157-016-0849-1

Van Uytvanck, J., Hermy, M., De Blust, G., & Hoffmann, M. (2022). Natuurbeheer (Praktijk en wetenschap hand in hand). Sterck & De Vreese.

° Volledige verslag kan je hier terugvinden

° Alle presentaties vind je terug onder deze link

° Meer foto’s van het event vind je hier terug

Wil je op de hoogte blijven van het project Interreg ADMIRE? Volg ons op LinkedIn of Schrijf je in voor onze nieuwsbrief.